مقدمه
عوامل چندي موجب تغييرات كمي و كيفي درجنگلها شده كه برخي از آنها عبارتند از: انقراض طبيعي، بلاياي طبيعي همچون: آتشسوزي، سيلاب، تراکم جمعيت، آفات و بيماريهاي گياهي. در ميان عوامل مخرب، آتشسوزي يكي از عوامل اصلي تخريب اکوسيستمها شناخته شده است كه سالانه خسارت قابل ملاحظهاي را وارد ميسازد. آتش سوزی در جنگلهاي طبيعي، گذشته از نابودسازي ذخاير ژنتيکي، سير تکاملي جنگل را در رسيدن به اوج خود (Climax) به تأخير مياندازد و در جنگلهاي طبيعي يا دستکاشت علاوه بر تخريب محيطزيست که موجب بروز ناهنجارهایي در موجودات زنده ميشود، هزينه سنگين بازسازي را بر جامعه تحميل ميکند.
انواع آتشسوزیهای جنگلی
1ـ آتشسوزی زمینی
آتش سوزی زمینی نه فقط مواد آلی موجوددر خاک جنگل و مواد تجزیه نشده آن را بمصرف میرساند بلکه قشر زیرین خاک را نیز میسوزاند.
2ـ آتشسوزی سطحی
آتشسوزی سطحی پوشش مرده و سطحی را که از گیاهان و نهالهای کوچک تشکیل شده است میسوزاند و معمولیترین نوع آتشسوزی است که در جنگلها رخ میدهد.
3ـ آتشسوزی تاجی
آتشسوزی تاجی در تاج درختان و نهالها رخ داده وتاج آنها را میسوزاند. آتشسوزیهای تاجی غالباً در انواعی از درختان رخ میدهد که دارای شاخه و برگ سریع الاشتعال میباشند لذا جنگلهای مخروطی بیش از جنگلهای غیر مخروطی در معرض خطر حریق تاجی قرار دارند.
عوامل موثر در توسعه و شدت حریق در جنگل
عوامل زیادی در توسعه و شدت حریق اثر داشته و مهمترین آنها بهشرح زیر میباشد:
مواد سوختنی موجود در جنگل یکی از عوامل متغیر در معادله حریق میباشد. آتشنشان وقتی میتواند از مبارزه خود نتیجه قطعی حاصل نماید که از وضع کلی و طبیعی مواد سوختنی جنگلی و تغییرات آنها و قواعد و اصول احتراق آگاه بوده و قابلیت اشتعال و طرقهای عملکرد آتشنشان را در انواع مختلف مواد سوختنی پیشبینی نماید.
– پیوستگی و پراکندگی ماده سوختنی: پیوستگی و پراکندگی ماده سوختنی را ممکن است تجمع آن در مساحت بخصوص دانست و یکی از عوامل مهمی است که در توسعه سرعت آتش سوزی مؤثر است.
ـ مواد سوختنی یکنواخت: این مواد شامل کلیه موارد سوختنی هستند که در مساحت معین یکنواخت پراکنده شده اند .
ـ به هم فشردگی ماده سوختنی: بهم فشردگی ماده سوختنی و یا تعداد ذرات آن در واحد حجم بر حسب نوع مواد سوختنی مغییر بوده و عامل مهمی در پوشش مرده سطح جنگل می باشد. آتشسوزی در مواد سوختنی که بهم فشردگی آنها کم باشد و هوا بتواند در آنها جریان یابد تقریباً به سرعت ادامه مییابد و در غیر اینصورت سرعت آن خیلی بطئی است. بهم فشردگی پوشش مرده جنگل بر حسب نوع درختان تغییر مینماید مثلاً در جنگلهای مخروطی برگها در روی زمین زیاد بهم فشرده نشده و هوا در داخل آنها جریان یافته و در نتیجه حریق سطحی در آن سریعتر توسعه مییابد در صورتیکه در جنگلهای غیر مخروطی برگها در سطح زمین بیشتر بهم فشرده شده و بهعلت عدم جریان هوا توسعه حریق در آنها بطئی خواهد بود.
سرعت آتش سوزی بر حسب وضع و تعداد مواد سوختنی
مرحله سرعت توسعه |
حد متوسط سرعت برحسب متردر ساعت |
وضع و مقدار مواد سوختنی |
خیلی بطئی |
90 – 160 |
مواد سوختنی پراکنده و بطور کلی از تابش نور آفتاب و باد محروم می باشند. |
بطئی |
160 – 260 |
مواد سوختنی زمینی زیادتر از وضع اول و بندرت تمرکز یافته و از نور آفتاب و باد محروم می باشند. خزه نیز ممکن است موجود باشد. پرند حریق در تاج درختان محتمل است . |
متوسط |
260 – 500 |
مواد سوختنی زمین زیاد فقط در بعضی از قسمتها از نور آفتاب و باد محروم مانده و درختان خشکیده سرپا و افتاده و با پوست خشکیده . |
سریع |
500 – 700 |
مواد سوختنی زمینی سبک در معرض هوا و باد تمرکز یافته و درختان خشکیده سرپا و افتاده و همچنین مازاد مقطوعات موجود است. |
خیلی سریع |
700 – 1300 |
پوشش زنده جنگل منحصر به علفها و بوته های خشکیده بوده و ضمناً مقدار زیادی مازاد مقطوعات با برگهای خشکیده در سطح جنگل موجود می باشد. |
سرعت توسعه در هر یک از مراحل مزبور بستگی به عوامل جوی و موانع طبیعی محل نیز داشته و در صورت وجود شرایط مساعد ممکن است خیلی زیاد و شگفت انگیز شود.
رطوبت نسبی
عامل جوی مهم دیگری که در رطوبت ماده سوختنی در دوران خشکی تأثیر زیادی دارد رطوبت نسبی میباشد. رطوبت نسبی عبارت است از نسبت مقدار حقیقی بخار آب در واحد حجم به مقدار بخار آبی که واحد حجم را در تحت همان درجه حرارت و فشار اشباع نماید.
معمولاً میزان رطوبت نسبی برحسب وضع سوزاندن به پنج مرحله تقسیم می شود:
میزان رطوبت نسبی |
وضع سوزاندن |
بیش از 40 درصد |
بطئی |
در حدود 40 درصد |
متوسط |
26 تا 40 درصد |
آسان |
15 تا 26 درصد |
خطرناک |
کمتر از 15 درصد |
وخیم |
مقدار و نوع ماده سوختنی با رطوبت موجود در آن بقدری بهم ارتباط و بستگی دارند که بهتر است کلیه آنها توأماً مورد بررسی قرار داده شوند. آتشسوزی علاوه بر اینکه بدون ماده سوختنی رخ نمیدهد در صورتیکه رطوبت ماده سوختنی خیلی زیاد باشد نمیتواند بروز نماید. شدت و سرعت توسعه آتشسوزی بستگی معکوس به رطوبت ماده سوختنی دارد.
وزش باد
آتش سوزی سبب صعود جریان هوا میگردد زیرا هوای گرم همیشه بهعلت کمی وزن مخصوص صعود نموده و ممکن است مواد سوزان را در اثر وزن باد به جلو برده و تولید آتش سوزیهای جدید بنماید. در اراضی ناهموار هوای گرم به طرف بالا جریان یافته و سبب بروز آتشسوزی در نقاط مجاور و مرتفعتر میشود. آتشسوزی که از دامنه کوهستان به طرف بالا میرود به سرعت پیشرفت مینماید زیرا هوای گرم عموداً به بالا رفته و حرارت را به طور افقی متشعشع ساخته و در نتیجه گرم کردن و خشک کردن مواد سوختنی مسیر خود احتراق را سریعتر و شدت آنرا زیادتر مینماید. آتشسوزی از بالا به پایین تپه خیلی بطئی پیش میرود زیرا هوا در اثر حرارت گرم و به طرف بالا جریان مییابد.
پوشش جنگل
نوع درختان جنگل در شدت یا کاهش آتشسوزی تأثیر دارد، به طور مثال شدت آتشسوزی درختان « سوزنی برگ » بیشتر از درختانی است که برگ پهن دارند. به همین جهت است که از درختان پهنبرگ به منظور آتشبر سبز در جنگل های سوزنی برگ استفاده میکنند، به طوری که در اطراف قطعاتی از جنگل سوزنی برگ درختان پهن برگ میکارند.
درجه حرارت هوا
چون برای سوزش و احتراق حرارت لازم است لذا درجه حرارت هوا اثر مستقیمی در حریق دارد. مواد سوختنی حرارت را در اثر تشعشع آفتاب و انتقال از تودههای هوای محیط جذب مینمایند. در جنگلهای تنک مواد سوختنی در معرض تابش آفتاب قرار داشته و بالطبع درجه حرارت آنها از مواد سوختنی که در جنگلهای انبوه یعنی در سایه قرار دارند بیشتر میباشند. در بعضی از نقاط حرارت آفتاب از تخته سنگها و یا از زمینهایی که دارای رنگ روشن میباشند منعکس گردیده ( در بعضی مواقع از لوازم بجامانده مانند شیشه، فلز و . . . ) و سبب افزایش درجه حرارت مواد سوختنی مجاور می شود.
علتهای آتشسوزی در جنگل
به طور کلی دو نوع آتشسوزی در جنگل ها اتفاق میافتد:
در آتشسوزی طبیعی چند عامل دخالت دارد:
تش سوزی که براثر آتش گرفتن گیاهان خشک به وسیله صاعقه در جنگل ایجاد می شود.
آتش سوزی که به علت وجود اجسام صیقلی و تیز مانند سنگها و . . . که باعث منعکس شدن نور خورشید و آتش گرفتن مواد سوختنی میگردد.
آتش سوزی که براثر پرت شدن آتش از کوههای آتشفشان ایجاد می شود.
آتش سوزی عمدی (Arson)
1ـ برای اینکه زمین بیشتری زیر کشت برود و یا برای ساختمانسازی، قسمتی از جنگل را آتش می زنند.
2ـ به منظور اینکه علف بیشتری برای چرای دام در جنگل بروید، در جنگل آتش سفری ایجاد میکنند.
3ـ به علت اختلافهای محلی جنگل را آتش میزنند.
آتشسوزی غیر عمدی
1ـ روشن کردن آتش برای پختن غذا؛
2ـ پرت کردن ته سیگار و یا کبریت خاموش نشده؛
3ـ آتش زدن کاه و کلش محصولهای زراعی زمینهای نزدیک جنگل؛
4ـ تیراندازی در جنگل؛
5ـ پرت شدن جرقه از قطارها و وسایل نقلیه موتوری یا دودکش کارخانههای نزدیک به جنگل.
نوشته: دکتر محمد شمس