مجله اینترنتی ایمنی، امداد و نجات، آتش نشانی و مدیریت بحران
شرایط جغرافیایی و اقلیمی، ایران را جزو ۱۰ کشور حادثه‌خیز دنیا قرار داده است. طبق آمار از بیش از ۴۰ مورد بلایای طبیعی که در جهان رخ می‌دهد، ۳۲ مورد آن در ایران تجربه شده است. حوادثی که عمده‌ترین آن‌ها شامل سیل، زلزله، خشکسالی، آتش‌سوزی، رانش زمین و غیره می‌شود. این حوادث گاه می‌توانند بر اثر شدت و گستردگی خود ایجاد بحران نمایند.
در قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، بحران این گونه تعریف شده است:
«شرایطی که در اثر حوادث، رخداد‌ها و عملکردهای طبیعی و انسانی (به جز موارد موضوعه در حوزه‌های امنیتی و اجتماعی) به طور ناگهانی یا غیرقابل کنترل به وجود می‌آید و موجب ایجاد مشقت و سختی برای یک مجموعه یا جامعه انسانی می‌گردد و بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراری، فوری و فوق‌العاده دارد.» هرچند این تعریف کلی است اما آنچه از تعریف فوق بدست می‌آید این است که بحران‌ها را بر اساس منشاء وقوع آن‌ها می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف – بحران‌های اجتماعی
ب – بحران‌های طبیعی
جلوگیری از وقوع حادثه و کاهش آثار زیانبار آن، افزایش توان جامعه برای مقابله با این حوادث، ارائه خدمات اضطراری و سریع به حادثه دیدگان و حمایت‌های لازم برای بازگرداندن جامعه به شرایط عادی و بازسازی، چهار مرحله پیوسته مدیریت بحران در حوادث است. برای عملی شدن این چهار مرحله، سازمانی تحت عنوان سازمان مدیریت بحران کشور به وجود آمده است؛ سازمانی که با رشد جمعیت، رشد تکنولوژی و تغییر نیاز‌ها، از ستاد حوادث غیرمترقبه در سال ۶۹ با شکل‌گیری در وزارت کشور و استان‌ها و به دنبال آن قانون طرح جامع امداد و نجات کشور و هم چنین بخش‌هایی از قانون برنامه چهارم توسعه کشور تغییر شکل داده تا به شکل امروزی خود، به عنوان یکی از سازمان‌های تابعه وزارت کشور در سال ۸۷ تبدیل شده است.
قانون هدف از تشکیل سازمان مدیریت بحران را این گونه بیان می‌کند: «ایجاد مدیریت یکپارچه در امر سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، ایجاد هماهنگی و انسجام در زمینه‌های اجرائی و پژوهشی، اطلاع‌رسانی متمرکز و نظارت بر مراحل مختلف مدیریت بحران و ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب‌دیده و استفاده از همه امکانات و لوازم مورد نیاز وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و عمومی، بانک‌ها و بیمه‌های دولتی، نیروهای نظامی و انتظامی، مؤسسات عمومی غیردولتی، شوراهای اسلامی، شهرداری‌ها، تشکل‌های مردمی، مؤسساتی که شمول قانون بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است، دستگاه‌های تحت امر رهبری و نیروهای مسلح در صورت تفویض اختیار وی، جهت بهره‌مندی بهینه از توانمندی‌های ملی منطقه‌ای و محلی در مواجهه با حوادث طبیعی و سوانح پیش‌بینی نشده.
البته بسته به اینکه بحران در چه مرحله‌ای قرار دارد، دستگاه‌ها و سازمان‌های متعددی مسئول و همکار در بحث مدیریت بحران هستند. در واقع در موضوع مقابله با بحران، می‌توان از هنگامی که بحران اتفاق می‌افتد، تا زمانی که اقدامات آغاز شود، سه مرحله مختلف را تمییز داد:
الف. مرحله پیشگیری (که مرحله قبل از بحران نیز نامیده می‌شود): اقداماتی که تحت این عنوان انجام می‌گیرد باید به تصویب شورای عالی مدیریت بحران کشور برسند.
ب. زمان وقوع بحران: تشخیص وقوع بحران (حادثه) ملی و منطقه‌ای و اعلام آن به دستگاه‌های ذیربط بر عهده وزیر کشور (قائم مقام رئیس شورای عالی مدیریت بحران) می‌باشد و تشخیص وقوع بحران‌های استانی و محلی و اعلام آن به دستگاه‌های استان و شهرستان به ترتیب با استاندار و فرماندار می‌باشد.
ج. اقدامات پس از بحران: در هنگام رخ دادن بحران در سطح ملی، سازمان مدیریت بحران به وسیله چهارده کارگروه تخصصی و عملیاتی خود وارد عمل می‌شود که هر یک این کارگروه‌ها، با توجه به نقشی که برایشان تعریف شده در حوزه مسئولیت خود وارد عمل می‌شوند. تمامی فعالیت‌های کارگروه‌ها و مصوبات آن‌ها باید به تصویب شورای عالی مدیریت بحران کشور برسد. شورای عالی نهادی است به ریاست رئیس جمهور که به منظور هماهنگی فعالیت‌های دستگاه‌ها و نهادهای وابسته به قوای سه‌گانه، نیروهای مسلح و کلیه نهاد‌ها و دستگاه‌های تحت نظر رهبری و تصویب مقررات و ضوابط حاکم بر مدیریت بحران در مراحـل چهارگانـه آن تشکیل شده است.
کارگروه‌های چهارده گانه
۱ – کارگروه مخابرات و ارتباطات با مسئولیت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات؛
۲- کارگروه بهداشت و درمان با مسئولیت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی؛
۳- کارگروه خشکسالی، سرمازدگی، مخاطرات کشاورزی و منابع طبیعی با مسئولیت وزارت جهاد کشاورزی؛
۴- کارگروه حمل و نقل، شریان‌های حیاتی، بلایای جوی و طوفان با مسئولیت وزارت مسکن راه و ترابری؛
۵- کارگروه تشکل‌های مردم نهاد با مسئولیت وزارت کشور؛
۶ – کارگروه بیمه، بازسازی و بازتوانی تامین و توزیع ماشین آلات آواربرداری ساختمان‌ها، آتشنشانی مواد خطرناک و انتقال و تدیفین متوفیان با مسئولیت وزارت کشور؛
۷ – کارگروه امنیت و انتظامات با مسئولیت وزارت کشور؛
۸ – کارگروه سیل و مخاطرات دریایی، برق، آب و فاضلاب با مسئولیت وزارت نیرو؛
۹ – کارگروه تامین سوخت و مواد نفتی با مسئولیت وزارت نیرو؛
۱۰ – کارگروه مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی با مسئولیت وزارت مسکن و شهرسازی؛
۱۱- کارگروه تامین مسکن با مسئولیت وزارت مسکن و شهرسازی؛
۱۲- کارگروه مخاطرات زیست‌محیطی با مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست؛
۱۳- کارگروه آموزش و اطلاع‌رسانی با مسئولیت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی؛
۱۴ – کارگروه امداد و نجات با مسئولیت جمعیت هلال احمر با ریاست رئیس سازمان امداد و نجات.
هم چنین، کارگروه‌های تخصصی استانی مشابه کارگروه‌های تخصصی زیر مجموعه سازمان در صورت ضرورت و با توجه به حادثه خیز بودن استان بنا بر پیشنهاد استاندار و تصویب شورای هماهنگی متناسب با نیاز تشکیل خواهد شد و هم چنین در هر استانداری واحد سازمانی در سطح اداره کل به نام اداره کل مدیریت بحران استان وجود دارد.
بسته به سطح و نوع بحرانی که اتفاق می‌افتد، سازمان به عنوان مجری مصوبات و تصمیمات شورای عالی در وزارت کشور تشکیل جلسه می‌دهد.گاه بحران به تشخیص استاندار، که بالا‌ترین مقام اجرایی و مسئول در سازمان مدیریت بحران شهر خود است، با امکانات استانی قابل رفع بوده و گاهی حجم بحران به قدری سنگین می‌شود که نه تنها اقدامات سازمان در سطح کشور را می‌طلبد که کمک‌های بین‌المللی هم لازم می‌شود.
در شهر تهران به دلیل اینکه به عنوان یک کلان شهر تعریف شده که با نیاز‌ها و در پی آن بحران‌های عمیق‌تری روبروست، سازمانی برای پیشگیری و مقابله با حوادث، تحت عنوان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تشکیل شده است. ریاست سازمان با شهردار تهران می‌باشد که خود عضو شورای عالی مدیریت بحران است. پیشینه تشکیل این سازمان به سال ۱۳۷۸ و ششمین اجلاس کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی، باز می‌گردد. در این نشست مقرر شد که شهرداری تهران با مساعدت معاونت هماهنگی امور عمرانی وزارت کشور و همچنین با بهر‌ه‌گیری از همکاری وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای ذیربط، طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران بزرگ را تهیه و برای تصویب به کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی ارایه نماید. مرحله بعد، تشکیل شورای هماهنگی طرح جامع مدیریت بحران شهر و سپس دبیرخانه طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران بود. در ادامه ساختار دبیرخانه طرح، به ستاد و مرکز مدیریت بحران شهر تهران گسترش یافت.
از سوی دیگر با توجه به اینکه مرکز مطالعات زلزله و محیط زیست شهرداری تهران با همکاری آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) طرح ریز پهنه‌بندی لرزه‌ای شهر تهران را در دست انجام داشت، به تدریج زمینه همکاری، تعامل و ادغام دو مجموعه دبیرخانه طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران و مرکز مطالعات زلزله و محیط زیست شهر تهران، فراهم شد. حرکت بعدی، ایجاد مرکز مدیریت بحران شهر تهران به عنوان ساختاری جدید در تشکیلات شهرداری تهران و به عنوان بازوی اجرایی ستاد مدیریت بحران شهر تهران بود. در خردادماه سال ۱۳۸۳ شورای اسلامی شهر تهران اصلاح این ساختار را در دستور کار خود قرار داد و در نهایت، مرکز پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ارتقاء یافت. این سازمان موظف است اهداف زیر را دنبال کند:
۱. افزایش سطح ایمنی و کاهش خطر پذیری شهر تهران، با انجام هماهنگی‌ها، بررسی‌ها، مطالعات، پژوهش‌ها، آموزش‌ها و اقدامات اجرایی ذیربط قبل از وقوع به منظور پیشگیری و آمادگی مقابله با بحران؛
۲. انجام اقدامات و هماهنگی‌های لازم جهت افزایش کارایی سیستم مدیریت بحران شهر تهران و دستگاه‌های اجرایی ذیربط، هنگام وقوع بحران به منظور امدادرسانی و کاهش خسارات و تلفات جانی و مالی؛
۳. انجام اقدامات و هماهنگی‌های لازم جهت افزایش کارایی سیستم مدیریت بحران شهر تهران و دستگاه‌های اجرایی ذیربط، بعد از وقوع بحران به منظور جلوگیری از خسارات و تلفات جانی و مالی؛
۴. نظارت و مدیریت بر بازسازی بعد از بحران در چارچوب مقررات کشوری و کمک‌های دولتی و مردمی.
در جمع بندی کلی، پس از وقوع بحران سازمان مدیریت بحران با توجه به نوع بحران (بزرگی و کوچکی آن) همراه با چهارده کارگروه اساسی خود تشکیل جلسه داده و بر طبق قانون کارگروه‌ها بر طبق وظایف خود وارد عمل می‌شوند. حال ممکن است بحران در سطح استان قابل حل باشد و نیاز به تجهیز تمام قوای کشوری نداشته باشد و‌گاه حتی بر اثر شدت بحران، کمک‌های بین المللی هم نیاز شود.
منبع: حمیده چگونیان
فروشگاه اینترنتی الو ۱۲۵