مجله اینترنتی ایمنی، امداد و نجات، آتش نشانی و مدیریت بحران
چکیده
داشتن فرهنگ ایمنی مطلوب خواسته تمام سازمان‌ها و حتـی جوامـع انسـانی مـی باشـد. در ایـن راستا و برای دسترسی به این هدف سازمان‌ها هزینه های سنگینی را متحمل می‌شوند و گاهاً این هزینه‌ها نتیجه مطلوب را عاید سازمان نمی‌سازد. برنامه ریزی و اجرای طرح های فرهنـگسـازی نیاز به رعایت الزاماتی دارد که عدم توجـه بـه ایـن الزامـات باعـث هـدر رفـتن منـابع سـازمان، دلسردی پرسنل و بی انگیزه شدن مسئولان در ادامه راه خواهد شد.
مقدمه
همواره مشکلات موجود پیرامون مسـائلی ماننـد راننـدگی، اسـتفاده از تلفـن همـراه، اسـتفاده از تکنولوژی جدید و حتی ایمنی را به عدم وجود فرهنگ مربوطه نسبت داده‌ایم. این در حالیست که نهایت آمال و آرزوی هر سازمان یا جامعها ی این است که فرهنگهـای مربـوط را در چـارچوب مدیریت خود داشته باشند. به طور مثال در کوچک‌ترین تشکّل اجتماعی یعنـی خـانواده همـه آرزو دارند و می‌کوشند بهترین وضعیت را از نظر فرهنـگ داشـته باشـند. ایـن فرهنـگ شـامل تمـامی نمادهای تکنولوژی و نمادهای جامعه شهری می‌باشد.
ایجاد فرهنگ، یک فرآیند طولانی مدت و زمان بَر می‌باشد و چنانچه در کنار این فرهنگسازی به مسائلی مانند تغییر رفتار توجه نشود تا مدت‌ها جامعـه یـا سـازمان هزینـه عواقـب اسـتقرار ایـن فرهنگ را پرداخت خواهد نمود. دانشمندان معتقدند رفتار‌ها نشات گرفته از ساختاری مـی باشـند که فرد در آن واقع شده است، لذا ایجاد ساختار مناسب علاوه بر ایجاد فرهنگ مناسـب نیـاز بـه تمهیدات دیگری دارد که ایجاد فرهنگ مربوطه را تسریع می‌بخشد.
مواد و روش‌ها:
با توجه به نظرات متفاوتی که در زمینه راهکارهای بهبود فرهنگ ایمنی در صنایع و حتی جوامع وجود دارد نگارندگان با توجه به مطالعات انجام شـده در دانشـگاه هـای معتبـر جهـان، بررسـی صنایع داخلی کشور (نظیر مجتمع بندری امام خمینی، پتروشیمی مارون و صنایع سنگین داخلـی ) کارگران و سرپرستان میانی را به عنوان جامعه هدف مشخص نموده و در پی آن هـر دو روش تغییر رفتار و تغییر فرهنگ را مطابق متن مقاله اعمال نموده اند. در بحث تغییـر رفتـار از جامعـه هدف خواسته شد در خصوص تغییر رفتار خود جدیت نشان دهند و در زمینه فرهنگسـازی بـا نمایش فیلم های ایمنی و برگزاری کلاس های توجیهی نسبت به بهبود وضعیت ایمنی محـل مـورد مطالعه اقدام نماییم.
یافته‌ها:
تقابل تفکر‌ها:
برای داشتن وضعیت ایمنی مناسب ناچار بـه برنامـه ریـزی (۱) «رفتار‌ها منبعث از ساختار است». برای حصول اهداف می‌باشیم. هدف نهـایی ایـن برنامـه هـا رسـیدن بـه فرهنـگ ایمنـی مناسـب می‌باشد، از سویی تغییر فرهنگ امری طولانی مدت بوده و نیاز بـه برنامـه ریـزی و گاهـاً تغییـر برنامه‌ها در طی مسیر دارد. برای داشتن عادت ایمنی مناسبی در سازمان بایستی ابتدا سـاختارسازمان بگونهای باشد که این عادت را تشدید نماید؛ از سویی عملکرد و عـادات افـراد سـابقه‌ای چندین ساله دارد و در یک کلام فرهنگ رفتاری افراد در خصوص همه موارد و به ویژه ایمنی از ابتدای کودکی شروع به شکل گیری نموده و تغییر این فرهنگ با توجه به باورهای افـراد همـواره با مقاومت منفی مواجه خواهد بود.
برای دستیابی سـریـع به خواستهای مشخص در ایــمـنی- به سرعت در دسـتیابی بـه خواسـته دقت فرمائید – می‌توان دو راهکار متفاوت با هدفی یکسان را دنبال نمود. راهکار اول برنامه های فرهنگی برای استقرار ساختاری مناسب می‌باشد که فرآیندی زمان بَر بـوده و در یـک محـدود ه زمانی طولانی می‌توان به اثر بخشی آن امیدوار بود. راهکار دوم حرکت در راستای تغییر رفتـار افراد می‌باشد که سریعاً نتایج آن در جامعه مورد مطالعه قابل رویت است. در نگرش تغییر رفتار بحثی تحت عنوان «تشویق و تنبیه» به شدت مورد پیگیری قرار می‌گیرد، به نحوی که در صورت انجام رفتاری غیر آنچه توقع انجام آن را داریم فرد متخلف مورد تنبیه قرار خواهد گرفت. بـرای استقرار سیستم تشویق و تنبیه الزاماتی وجود دارد که عدم توجه به ایـن الزامـات عـلاوه بـر از دست دادن زمان مناسب، عدم توفیق و هدر رفتن منـابع را در پـی خواهـد داشـت. ایـن الزامـات و مشخص بـودن می‌ـزان تشـویق و تنبیـه (۲) عبارتند از سریع بودن تشویق یا تنبیه بـر اسـاس (۳) عملکرد ناصحیح فرد، در مورد تمامی جامعه مورد مطالعه. منظور از سریع بودن ایـن اسـت کـه فرد با فاصله بسیار کمی پس از انجام عمل، مورد تشویق یا تنبیه قرار بگیرد. ایجاد فاصـله بـین زمان تخطی از قوانین و زمان ایراد تنبیه با عث می‌شود تنبیه اعمال شـده تـاثیر لازم را نداشـته باشد. گاهاً اتفاق می‌افتد تنبیه یا تشویقی ماه‌ها پس از وقع فعـل، اعمـال گردیـده کـه عمـلاً تـاثیر سیستم مذکور را خدشه دار می‌سازد.
موضوع مهم دیگر یکسان بودن و مشخص بودنِ میزان اعمال تشویق و تنبیه می‌باشد و چنانچه در سازمانی این یکسانسازی و شفافسازی صورت نپذیرد، انگیزه افراد در تبعیت از وضـعیت مطلوب خواسته شده بشدت کاهش می‌یابد.
تغییر رفتار:
برای دستیابی سـریـع به خواستهای مشخص در ایــمـنی – به سرعت در دستیابی بـه خواسـته دقت فرمائید – کدام راهکار مناسب‌تر است تغییر رفتار یا تغییر فرهنگ؟ با توجه به تاکید سوال به سرعت دستیابی و با توجه زمـان بَـری تغییـر فرهنـگ، غالبـاً بهتـرین راهکار در این خصوص تغییر رفتار می‌باشد. به مثال زیر توجه فرمایید: شخصی به یکی از کشورهای اروپایی یا آمریکایی مسافرتی هوایی داشته است؛ وی پس از پیاده شدن از هواپیما و ورود بـه سـالن فرودگـاه آدامسـی را از جیـب خـود بیـرون آورده و بـه دهان می‌گذارد کمتر اتفاق می‌افتد که وی در یک فرودگاه اروپایی یـا آمریکـایی کاغـذ آدامـس را روی زمین بیندازد!!! آیا در طول ۴ یا ۵ ساعت پرواز اتفاق خاصی برای ایشان روی داده است؟ جواب منفی است چرا که تغییر رفتار این فرد فقط به دلیل قرار گـرفتن در سـاختاری قـوی و مسـتحکم می‌باشد. در حالیکه همین شخص پس از بازگشت به ساختار قبلی خود احتمالاً کاغذ آدامس ذکرشده را دوباره روی زمین خواهد انداخت. با این مثال حقیقـی در مـییـابیم کـه تغییـر رفتـار بـا رعایت شروطی بسیار سریع الوصول بوده و در صورت توجه مداوم به شرایطی کـه در ادامـه ذکر خواهد شد بسیار موثر نیز خواهد بود.
خصوصیات رفتاری انسان‌ها را می‌توان به فنر تشبیه نمود. برای اینکه به این فنر شکل جدیـدی بدهیم باید به طریق صحیح به آن نیرو وارد کنیم. اما نکته دوم اینکه بـرای شکسـتن مقاومـت فنـر به وجود آمـده (۱) بایستی نیرویی مداوم و بیش از ضریب ثابت فنر اعمال نماییم تا حالت سازگاری و تثبیت شود. چنانچه قبل از شکستن مقاومت رفتاری، اِعمال نیرو بـرای تغییـر رفتـار برداشـته شود بتدریج رفتارهای تغییر یافته به حالت اول باز خواهد گشت و ایـن معنـایی جـز هـدر رفـتن منابع ندارد.
فعالیت همزمان بروی دو موضوع تغییر فرهنگ و تغییر رفتار الزامی می‌باشد چرا که هر کدام در محدوده سنی مشخصی بهترین بازده را نصیب سازمان خواهد نمود.
بررسی یک موقعیت حقیقی:
مطالب فوق را با یک مثال واقعی دنبال می‌کنـیم، در حـال حاضـر سـالانه به طـور متوسـط بـه دلیل حوادث رانندگی در کشور ۲۸۰۰۰ نفر جان خود را از دست می‌دهند. برای اسـتقرار یـک فرهنـگ ترافیکی مناسب و فرهنگسازی موثر، خوشبینانه به مدت زمانی برابر ۱۰ سال نیاز خواهیم داشت. یعنی ۲۸۰۰۰۰ نفر قربانی حوادث رانندگی در این مدت و ایمان به این موضوع که پـس از سپری شدن این مدت ۱۰ سـاله نیـز حـوادث بـه صـفر نزدیـک نخواهـد شـد و حتـی تـاثیر ایـن فرهنگسازی نیز در مدت زمان قید شده می‌تواند مورد سوال واقع شـود. چـرا کـه بـرای تغییـر رفتار ترافیکی افرادی که فرهنگ ناپسـندی را در یـک گـذر ۲۰ تـا ۳۰ سـاله کسـب نمـوده انـد بـا مقاومت منفی بسیار قدرتمندی مواجه خواهیم شد. اما نمی‌توان نقش این فرهنگسـازی را بکللـی
نادیده گرفت و به آن اهمیت نداد.
به عملکرد نیروی انتطامی در این راستا توجه فرمایید:
انیمیشن های آموزشی ترافیکی نیروی انتطامی (معـروف بـه ماجراهـای داوود خطـر) را بخـاطر بیاورید. این تیزرهای آموزشی برای القاء فرهنگ ترافیکی سالم تهیه شدهاند. بزرگسالان معمـولاً این تیزر‌ها را برای تنوع تماشا نموده و مفاد آن را فراموش مـی نماینـد؛ امـا کمتـری کسـی بـین بزرگسالان می‌توان یافت کـه در خصـوص ایـن تیزرهـای آموزشـی حـین راننـدگی از فرزنـدان خردسال خود تذکر نشنیده باشـند!!! پـس در یـک نگـرش بلنـد مـدت نیـروی انتطـامی اقـدام بـه فرهنگسازی برای کودکانی نموده که ۱۰تا ۱۵ سال آینده اقدام بـه راننـدگی خواهنـد نمـود. امـا برای بزرگسالان چه اقدامی انجام می‌دهد؟ در خصـوص بزرگسـالی کـه پیشـینه وی در مسـائل ترافیکی، ایشان را به انجام اقدامات غیر متعـارف سـوق مـی دهـد اسـتراتژی تغییـر رفتـار را در دستور کار خود قرار داده است. در خصوص بزرگسالان با اعمال جریمه ایشـان را مجبـور بـه تغییر رفتار می‌نماید.
اما چرا این تغییر رفتار تا کنون تاثیرات لازم را متوجه سیسـتم اعمـال کننـده ننمـوده اسـت؟ بـا مراجعه به موارد ذکر شده در صفحات قبل و تصویر نمودن وضعیت حقیقی اعمال جریمـه هـای رانندگی موارد زیر را بهتر متوجه خواهیم شد.
هنگامی که صبح با خودروی خود از منزل خارج می‌شوید و بـه خیابـانهـای اصـلی مـیرسـید ملاحظه می‌فرمائید تدابیر ترافیکی خاصی حکم فرما می‌باشد و پلیس همـه چیـز را تحـت کنتـرل دارد. معمولاً اولین جمله‌ای که بذهن وارد می‌شود این جمله می‌باشد «این وضعیت زیـاد بطـول نخواهد انجامید و برای مدت کوتاهیست. تحمل کنید می‌گذرد» این جمله اشارهای به تئـوری فنـرو ضریب ثابت فنر است. یکی از دلایلی عدم توفیق نیروی انتطـامی در برنامـه هـای تغییـر رفتـار همین اعمال تغییر رفتار در کوتاه مدت و رها کردن آن می‌باشد. بدین معنا که فنر اشاره شده مرتباً تحت کشش و رانش قرار می‌گیرد و تغییر شکل موقتی داده سپس به وضـعیت قبلـی خـود باز می‌گردد. مورد دوم سریع نبودن تشویق و تنبیه در برنامه های ایشان مـی باشـد بـرای مثـال تخلفات ثبت شده توسط دوربین های کنترل سرعت چه زمان به دست متخلف می‌رسد؟ زمانی که برای صدور عدم خلافی به ستادهای مربوطه مراجعه می‌نماید و این در حالیست که ممکن اسـت از زمان تخلف ماه‌ها گدشته باشد و تاثیر جریمه آن گونه که انتظار مـیرود نباشـد. در خصـوص یکسان بودن نیز چنانچه دچار مشکل باشیم کفایت و تاثیر سیستم دچار اختلال شده و امیـد بـه اثر بخشی آن امیدی واهی می‌باشد.
بحث و نتیجه گیری
برای وصول خواسته های سیستم در زمینه ایمنی ابتدا بایستی ساختاری مناسب طرحریزی شده و برای قرار گرفتن افراد در چارچوب ساختاری مورد نظر تغییـر فرهنـگ و تغییـر رفتـار توامـاً مورد استفاده قرار بگیرند. تغییر رفتار سریع الوصول‌تر بوده و نیاز به زمان کمتری تری نسـبت به تغییر فرهنگ دارد و عواید آن نیز سریع‌تر در جامعـه نمـود پیـدا مـی کنـد. امـا ایـن بـه معنـی بیاهمیتی یا کم اهمیتی برنامه های فرهنگسازی نمی‌باشد. اما همانگونه که هر یک از تکنیکهـای ارزیابی ریسک در فاز مشخصی کاربرد دارند و همیشه قابل استفاده نیستند برنامـههـای تغییـر رفتار و تغییر فرهنگ نیز در فاز خاصی کاربرد داشته و بایستی با شرایط قید شده در صـفحات قبل با توجه به فاز هدف مورد استفاده قرار گیرد.
نویسندگان: مهندس علی رضا ارزنده، مسئول حیطه تخصصی مهندسی ایمنی و ممیز در سیستم‌های مدیریت ایمنی، کیفیت و HSE ، علی گلمرادی، رئیس ایمنی و آتش نشانی مجتمع بندری امام خمینی نهال حسین زاده- کار‌شناس HSE
فروشگاه اینترنتی الو ۱۲۵