چرا مدیریت بحران؟
حوادث و تاریخ هر دو بیاندار آنند که ایران مقام دار پنجم تا دهم کشورهای حادثه خیز دنیا است، تاکنون ۴۰ گونه حادثه شناخته شده در سطح جهان ثبت شده که ایران ۳۱ نوع از آنها را به ارث برده است.
بنا به آمار در دو دهه گذشته نزدیک به ۱۰ درصد ایرانیان به نحوی در بلایای طبیعی و حوادث کشته شدهاند یا خسارت دیدهاند، رقمی معادل ۷ یا ۸ میلیون نفر ایرانی.
این در حالی است که تنها حوادث وبلایای آسمانی وزمینی ساکنان زمین خاکی را تهدید نمیکند. بلکه انسانها نیز تمایلات تخریب وایجاد بحران را ذاتا در دل دارند و همواره با بحران افروزی خبر ساز میشوند.
بحرانهای، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی و انسانی که تیر تهدیدشان هر آن به سوی جامعه بشری نشانه رفته و هر روز یک بحران کوچک وبزرگ را در تاریخ ثبت میکنند.
بحران منشوری است چند وجهی که درک وسامان دهی ومدیریت آن نیازمند، هویتشناسی لایهای است.
منشوری با گونه گونیهای متفاوت که در انبساط وانقباضهای پی در پی، تنها یک وجه خود را نشان داده است «خطر».
وجهی که در دنیای گفتمانی بحران نیازمند تعریفی جامع و کار آمد است.
گر چه تعریف جامع و قابل اجماع از دوران بحران در دسترس نیست ولی، خطر جدی بحران، نادیده گرفتن خطر و آینده آن است.
کالبدشناسی مدیریت بحران و گونهشناسی بحران دانش واژه نه چندان سن وسال داری است که در مواقع حلول بحران بیشتر جامه تبلیغی به تن میکنند تا کارایی. مدیرانی که به جای مدیریت بر بحران با تصمیمات غیر کارشناسانه بحرانی میشوند برای مدیریت.
گر چه در کشور ما مدیریت مفهوم گسسته است و گسترده ولی آنچه مشخص است این کلیدواژه هم در فرهنگستان ادبیات سیاسی جهان دارای یک نمودار تعرفی از وظایف وخصوصیات است، در تعریفی ساده میتوان گفت مدیریت بحران، مدیریتی در شرایط تهدید آمیز است برای دستیابی به راه حلهایی رضایت بخش در خنثی کردن شرایط غیر عادی با نگرش به آینده در کوتاهترین زمان.
بنا بر این در ساماندهی زمانهای بحرانی نیاز به مدیرانی است که توانایی تصمیم گیری درست در کوتاهترین زمان را داشته باشند مدیرانی که بحران را مدیریت کنندنه اینکه در زنگ خطرهای کشوری داشتن بحرانیترین مدیریت را بهانه کنند.
مدیریت بحران چیست؟
مدیریت چیست؟
صاحبنظری، مدیریت را هنر انجام امور به وسیله دیگران توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید ورزیده است.
گروهی دیگر مدیریت را در قالب انجام وظایفی چون برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و… بیان نمودهاند بعضی هم مدیریت را اینگونه تعریف کردهاند که: مدیریت را میتوان علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن، رهبری و کنترل فعالیتهای دسته جمعی، برای نیل به هدفهای مطلوب با حداکثر کارآیی تعریف کرد.
عدهای هم مدیریت را اینگونه تعریف کردهاند: مدیریت عبارتند از حداکثر استفاده مطلوب از منابع موجود (نیروی انسانی، امکانات مالی و امکانات فیزیکی) از طریق اعمال اصول یا نظام مدیریت (برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و رهبری، نظارت، کنترل و هماهنگی) برای رسیدن به هدفی خاص.
بحران چیست؟
بحران در حقیقت یک فشار زایی روانی – اجتماعی بزرگ و ویژه است که باعث در هم شکسته شدن انگارههای متعارف زندگی و واکنشهای اجتماعی میشود و با آسیبهای جانی و مالی، تهدیدها، خطرها و نیازهای تازهای که به وجود میآورد.
در نتیجه میتوان بحران را اینگونه تعریف کرد:
ـ حادثهای که به طور طبیعی و یا توسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود میآید و سختی و به مشقتی به جامعه انسانی به گونهای تحمیل نماید که جهت بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوق العاده باشد.
آثار و خصوصیات بحران
به طور کلی اثرات و خصوصیات بحران را میتوان در بخشهای زیر طبقه بندی نمود:
الف – سطح جهانی؛ ب – سطح ملی؛
الف: حوادث طبیعی
ب: حوادث غیر طبیعی (ساخته دست بشر)
۱ – ناگهانی: مثل: سیل، زلزله، طوفان، آتشفشان، رانش زمین
۲ – درازمدت: مثل: اپیدمی، خشکسالی، قحطی
انواع حوادث و بحرانها:
۱ – ناگهانی: مثل: سوانح ساختمانی، تصادفات، انفجارات، آتش سوزی
۲ – درازمدت: مثل: درگیریهای داخلی و اغتشاشات اجتماعی – جنگ
ویژگیهای بحران:
۱- بحران عموماً غیر قابل پیش بینی است (یعنی نمیتوان پیش بینی کرد که کی و در کجا اتفاق میافتد)
۲- بحرانها آثار مخربی دارند و مردمی که تا قبل از بحران نیازمند کمک نبودند به محض وقوع بحران نیازمند کمک میشوند.
۳- ماهیت و آثاری طولانی و استهلاکی دارند.
۴- در وضعیت بحرانی معمولاً تصمیم گیری تحت شرایط وخیم و در زمان محدود و اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیرندگان ناقص است.
۵- زمان موجود برای پاسخ دهی پیش از انتقال تصمیم را محدود کرده و اعضای واحد تصمیم گیری را به تعجب و حیرت وا میدارد.
۶- محدودیت و فشردگی زمان، غافلگیری، استرس و مخدوش شدن اطلاعات.
مدیریت بحران
– فرآیند پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران برخورد و مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران را مدیریت بحران گویند.
– علمی کاربردی است که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحرانها و تجزیه و تحلیل آنها در جستجوی یافتن ابزاری است که به وسیله آنها بتوان از بروز بحرانها، پیشگیری نمود و یا در صورت بروز آن در خصوص کاهش اثرات آن آمادگی لازم امدادرسانی سریع و بهبودی اوضاع اقدام نمود.
امروزه عمدهترین نقاط ضعف مدیریت بحران عدم هماهنگی و همکاری سازمانها، کمبود ضوابط و مقررات جامع و مانع و پراکندگی و ناکافی بودن قوانین و مقررات موجود، محدودیت منابع مالی است، اما خوشبختانه نقاط قوت بسیاری نیز وجود دارد که خود شامل تجارب مفید در مدیریتها بحران و روحیه تعاون و نوعدوستی در جامعه و مشارکت خوب و ارزشمند مردم و سازمان های NGO همچون جمعیت هلال احمر است که میتوان با مرتفع نمودن نقاط ضعف و توجه بیشتر به نقاط قوت راه را برای عملکرد هر چه بهتر و قویتر در امر مدیریت بحران هموار نمود. باید تهدیدها و فرصتها را به خوبی شناخت و خود را برای مقابله با تهدیدها و استفاده از فرصتها آماده ساخت.
تهدیدها
کاهش انگیزه و علاقه نیروهای داوطلب و مردمی در همکاری لازم وارد به خدمات، ادامه یافتن مشکلاتهایی و کمبودها در زمینه امکانات و تجهیزات تأخیر در روند افزایش عمومی جامعه.
فرصتها
روند رو به توسعه اطلاعات رسانی و فن آوری ارتباط مانند اینترنت و سیستم های ماهوارهای، تکنولوژی جهانی در حیطه تجهیزات امداد، افزایش باور عمومی در خصوص آسیب پذیری و خطر خیزی کشور و جریان جهانی موجود که مایه افزایش باور عمومی در خصوص آسیب پذیری و خطرخیزی کشور و جریان جهانی موجود که مایه افزایش توجه و اعتماد مردم به سازمان های NGO گردیده است. در حقیقت مدیر بحران یک هماهنگ کننده بین سازمان های سرویس دهنده و تعیین کننده خط مشی فعالیتها است و باید حداقل در سازمان خود آمادگی لازم را به وجود بیاورد، سیستم های اداری را بهبود بخشد و با تاکتیک مدیریتی، کارآیی و اثر بخشی افراد را بیشتر و به عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بحران توجه کند. مدیر بحران باید تفویض اختیارات را در نظر بگیرد یعنی سطح اختیار هر شخصی را با توجه به نیازهایش مشخص کند تا از تداخل اختیارات جلوگیری کند در مدیریت بحران معمولاً چندین سازمان مختلف درگیر انجام وظایفی میشوند که باید با هماهنگی کامل نسبت به پیشگیری از بحران کاهش اثرات آن و آمادگی لازم اقدام نمایند و همچنین سازمانهای مربوط باید به نحو مطلوبی نسبت به انجام تمهیدات لازم و ضروری و همچنین بهبود امور و اوضاع بعد از بروز بحران اقدام بعمل آورند.
مدیر بحران کیست؟
کسی که تهدید کنندهها را بشناسد و از فرصتها خوب استفاده کند. در فرهنگ ما ضرب المثلی است که میگوید «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد» متاسفانه در کشور ما زنگ خطرها نادیده و ناشنیده گرفته میشوند و بعد از وقوع بحران تازه به فکر میافتیم و راه حلی جستجو مینمائیم. متاسفانه مدیر بحران یا علائم را نمیشناسد و یا به اهمیت این علائم واقف نیست.
مدیر بحران باید به دنبال راهکارهایی جهت کاستن ابعاد بحران باشد. به عبارت دیگر آثار هر عامل را با پارامترهای دیگر سنجید و پس از تحلیل نسبت به رفع آن بکوشد مدیر بحران باید تفکر استراتژیک را یاد بگیرد یعنی بتواند به آشفتگی ذهنی خویش در کوتاهترین مدت نظم بخشد این امر امکان ندارد مگر با حضور مداوم در بحرانها نهایت پایداری مدیریت این سازمان را میطلبد.
خصوصیات فرآیند تصمیم گیری را به شرح زیر میتوان بیان کرد:
۱- پرهیز از جزئی نگری
۲- انجام بموقع و درست کار
۳- نظرخواهی برای انتخاب راه حل
۴- انتخاب بهترین راه حل و تصویب و اجرای به موقع آن
۵- اتخاذ تصمیمات مؤثر بر اساس اطلاعات صحیح در جهت کاهش خسارات و کنترل سریع بحران
وظایف و ویژگی های مدیر بحران:
۱- آمادگی کامل برای هر گونه پیشامد.
۲- پی ریزی دفاتر مطالعاتی ملی، منطقهای و هماهنگ سازی آنها به نحوی که از دوباره کاری پرهیز شود.
۳- تهیه بانک اطلاعاتی روز آمد برای استفاده هر چه بهتر آن.
۴- استفاده از سیستم هشدار دهنده خطر گرچه هزینه بالایی را میطلبد.
۵- تفکیک وظایف واحدهای امداد رسانی و انجام رزمایشهای عملیاتی سالانه.
۶- ایمن سازی شبکهها و شریانهای حیاتی که شامل آب، برق، سوخت، ارتباطات جادهای مخابراتی برج کنترل فرودگاهها و سدها و… به دلیل اینکه شرایط منطقه پس از بحران نابسامان است در کوتاهترین زمان نمیتوان به ترمیم این شبکه پرداخت. زیرا این کار خود خسارات زیادی را به بار میآورد و از سرعت عمل امداد میکاهد.
۷- تقویت بیمه در مناطق حادثه خیز حتی به صورت اجباری میتوان ابعاد بحران را کاهش دهد، چرا که با توجه به ابعاد حادثه، پرداخت خسارت خود عامل بزرگی در رفع بحران است.
۸- آگاهی افکار عمومی یکی دیگر از وظایف مدیر بحران است تا وقتی مردم قدم در این راه نگذارند تلاش دولتها بیفایده است.
۹- شناسایی انواع بحرانها، ارزیابی ریسک و الویت بندی آنها.
۱۰- تعیین ارتباطات بحرانی.
۱۱- تعیین راهبردهای برخورد با رسانهها.
۱۲- تشکیل گروه مدیریت بحران و تهیه برنامه مدیریت بحران.
۱۳- پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران.
۱۴- تعیین روشهای مداخله در بحران.
۱۵- تعیین روشهای سالم سازی.
۱۶- برنامه ریزی، سازماندهی و کوشش در جهت استفاده بهینه از منابع.